عزت ریحانی | دنیس مک ایون محقق و پژوهشگری است که بعد از ۱۵ سال عضویت فعال در جامعه بهائی از این تشکیلات کناره گرفت. وی ۲۶ ژانویه ۱۹۴۹ میلادی در «بلفاست» واقع در ایرلند شمالی به دنیا آمد. پس از فرا گرفتن ادبیات انگلیسی از «مایکل لانگلی» شاعر انگلیسی به تئاتر و ادبیات علاقه‌مند شد.
در همین سال‌ها بود که با بهائیت نیز آشنا شده و در عین حال برای تحصیل زبان و ادبیات انگلیسی به «دوبلین» می‌رود. پس از آن به‌مدت چهار سال به فراگیری عربی، قرآن و فارسی در دانشگاه «ادینبرگ» در «اسکاتلند» پرداخته و بعد به اردن، ترکیه و ایران سفر می‌کند. بعد از مدتی تحصیل در دانشگاه «شیراز» دکترای خود را از کینگز کالج کمبریج با پایان نامه‌ای پیرامون شیخیه و بابیه در ایران شیعی قرن ۱۹ میلادی اخذ می‌نماید.
دکتر ایون بهائی، به‌مدت دو سال (۱۹۷۹-۱۹۸۰) به تدریس انگلیسی تمدن اسلامی و مترجمی انگلیسی به عربی در دانشگاه «محمد پنجم» (واقع در مراکش) پرداخته و بعد از آن (سال ۱۹۸۱) به تدریس عربی در دانشگاه نیوکسل مشغول می‌شود تا زمانی که سرمایه‌گذاران عربستان سعودی او را به‌علت تدریس در موضوعات تشیع و صوفیه اخراج می‌کنند.
وی در زمان عضویت در سازمان بهائیت تلاش بسیاری در راستای تبیین اهداف و ماهیت این فرقه به‌صورتی کاملاً علمی و دانشگاهی مبذول داشت و اتفاقاً همین تمرکز علمی و پژوهشی باعث می‌شود، خروجش از بهائیت بیشتر مورد توجه قرار گیرد.
مک ایون بعد از ۱۵ سال خدمت مستمر به بهائیت از حضور و سخنرانی در کنفرانس‌های تشکیلاتی گرفته تا تدریس در مدارس تابستانه بهائی و… به‌دلیل روشنگری پیرامون ماهیت فریبکار و بیراهه‌های بهائیت از این فرقه طرد و از بهائیت خارج می شود.
دنیس مک ایون، مقالات متعددی از یافته‌های علمی و عینی خود نگاشته که حاوی نکات جالب توجه بسیاری است. در میان چند جمله‌ای که در ادامه ذکر می‌شود، می‌توان نکاتی مختلف از نحوه ایجاد جذابیت برای افراد ناآگاه غیربهایی گرفته تا روشن شدن ماهیت اصلی آنها را درک کرد:
«اساساً یکی از مواردی که باعث جلب توجه من به بهائیت شد. مدرن بودن، توجه به مباحث معاصر و این ادعا بود که بهائیت ادیان قدیمی را پشت سرگذاشته است و ابعاد جدیدی از عقیده و عمل را عرضه کرده است. ولی الآن که با چشم باز به آن نگاه می‌کنم آن را آیینی می‌بینم که توسط مردان و زنان بسیار سنتی و محافظه‌کار اداره می‌شود؛ کسانی که عقایدشان فقط با محافظه‌کارانه‌ترین ابعاد ادیان باستانی همخوانی دارد. عقاید بهائیان، بیشتر با تندروهای یهودی و مسیحی و بنیادگرایان و سلفی‌های مسلمان مطابقت دارد تا یهودیان، مسیحیان، مسلمانان و شیعیان اصلاح طلب.»[۱]
آقای مک ایون، یک شَبه یا در مدت زمانی کوتاه به این نتیجه نرسید که از بهائیت کناره‌گیری کند و اصلاً در ابتدای امر هدفش از مطرح کردن انتقادات خروج از بهائیت نبود بلکه تنها اقدام وی بیدار نگاه داشتن روحیه پژوهشگر و علمی‌اش بود که در کنار تسلط بر زبان‌هایی مثل فارسی و عربی موجب شد، نه‌تنها با تناقض‌ها و ایرادهای بسیاری در مبانی نظری بهائیت مواجه شود، بلکه عملکرد بهائیان و مسئولان این تشکیلات را نیز مورد بازبینی نقادانه قرار دهد.
در واقع با گذشت زمان، گسترده شدن تحقیقات و بالا رفتن آگاهی وی از زوایای بهائیت ابتدا سعی کرد با انتقاداتی سازنده به اصلاح وضع موجود بپردازد تا اینکه سرانجام به‌خاطر عملکرد بهائیان از یک سو و مواضع اعتقادی، کلامی و تاریخی بهائیت از سوی دیگر از این فرقه روی گرداند و علیه آن دست به قلم شد. گوشه‌ای از مسائلی که مورد انتقاد حرفه‌ای این استاد دانشگاه قرار گرفت، به شرح زیر است:
- انتقاد از تحریف تاریخ بابی و بهائی، مخفی کردن حقایق تاریخی، عدم صداقت در نقل وقایع تاریخی و غیرمستند بودن آنها
- انتقاد به عدم حضور زنان در سازمان رهبری بهائیت
- اعتراض به غیردموکراتیک بودن انتخابات بهائی و توجه به تشکیلات انتصابی به‌جای سیستم انتخابی
- انتقاد به تسلیم بی‌قید و شرط بهائیان در مقابل تصمیمات بيت‌العدل و تشکیلات بهائی
- اعتراض به سانسور گسترده متون بهائی و حذف و پاکسازی برخی واقعیت‌ها از کتاب‌ها و آثار
- انتقاد از برخورد خشونت‌آمیز رهبران بابی و بهائی با دیگران
- بیان تضادهای اساسی بین آیین بابی و بهانی و تناقض‌های موجود بین آنها
- انتقاد از بی‌تفاوتی بهائیت نسبت به مشکلات واقعی مردم جهان و سرگرم شدن آنها به آمار و ارقام و اینکه بهائیان دنیا در چند کشور و سرزمین اسکان دارند و نوشته‌های بهائی به چند زبان ترجمه شده است به جای توجه به مسائل مهم جهانی و ارائه راهبرد برای حل آنها[۲]
این‌ها گوشه‌ای از موارد مورد اشاره مک ایون است که در قالب نامه، مقاله و… به بهائیان ارائه شده بود اما تشکیلات بهائیت نه‌تنها از پس پاسخگویی به آنها برنیامد بلکه افرادی نظیر «خوان کول» که روزی سعی کرده بودند، در برابر این اشکال‌ها از بهائیت دفاع کنند، خود نیز پس از مدتی از بهائیت رویگردان شدند.
درماندگی بهائیت در مقابله و پاسخ درخور به شخصی چون دنیس مک ایون و برخوردهای قهری آنها نشان می‌دهد، برخلاف ادعای این فرقه بر اهمیت و اعتقاد به اصل لزوم تطابق علم و دین (یکی از اصول دوازده‌گانه‌ای) که بهائیت ادعا می‌کند، به آن معتقد و پایبند است، کوچک‌ترین نگاه علمی را برنتابیده و شخصیت‌های علمی نیز قادر به تحمل جو حاکم بر این تشکیلات نیستند.
در ادامه به بررسی یکی از آثار انتقادی آقای مک ایون که توسط خانم «لیلا چمن‌خواه» به فارسی نیز ترجمه شده می‌پردازیم.
در این کتاب سه نوشته از دنیس مک ایون با عناوین «نامه دنیس مک ایون درباره آیین بهائی مورخ ۱۹۷۹ میلادی»، «انشعابات و ادعاهای رهبری در بابیت (۱۸۵۰ – ۱۸۶۶) م.)» و «بحران در مطالعات بابی و بهائی» ترجمه شده که البته نکاتی نیز توسط مترجم به آنها اضافه شده است.
نامه (مطلب اول) را نویسنده زمانی نگاشته است که هنوز بهائی و امیدوار به تأثیر تذکرات بود. آنچه از این نامه به‌دست می‌آید، عملکرد بهائیان، فعالیت‌ها و روش برخورد آنان با تعلیم «عدم مداخله در سیاست» است. وی صادقانه برخی فعالیت‌های بهائیان را که تنها جنبه تبلیغاتی دارد، مطرح کرده و نشان داده که چگونه آموزه عدم مداخله در سیاست با اهدافی که آیین بهائی در مورد حکومت جهانی بهائی مطرح می‌کند، در تناقض است. در این مرحله او امیدوار است بتواند به اصلاح جامعه بهائیان بپردازد.[۳]
با توجه به اهمیت جانشینی «علی‌محمد شیرازی» (سرکرده بابیت) برای اثبات بهائیت به پیروان این فرقه، نویسنده در مقاله انشعابات و ادعای رهبری بابیت» که کمی بعد از خروج وی از بهائیت به رشته تحریر درآمده است، در نظر داشته «روایتی مختصر از وقایع پس از مرگ باب ارائه دهد و با دیدی نقادانه، به تحلیل مسائل مربوط جانیشینی در فرقه بابیت بپردازد… نویسنده در این مقاله به مطالعه جزئی دوره‌ای کوتاه از تاریخ شکل‌گیری بهائیت یعنی جنگ قدرت و چالش بر سر رهبری جامعه بابی پس از مرگ باب می‌پردازد.»[۴]
جالب آن‌که او تنها به ذکر روایات تاریخی بسنده نکرده و مقاله در نهایت، صحت و سقم گفتارهایی را که در این زمینه به‌جای مانده است نیز مورد تحلیل و بررسی قرار می‌دهد. باید خاطرنشان کرد، اگرچه این مقاله موضوع جانشینی علی‌محمد شیرازی را مورد بحث قرار می‌دهد، اما به‌معنای تصدیق ادعای نبوت وی نبوده و «به‌عنوان مقاله‌ای علمی و منحصراً تاریخی، قصد دارد تنها از حقیقت و حوادثی که رخ داده‌اندـ و نه از حقانیت ادعاهای پیرامونی، پرده بردارد.»[۵]
سومین مقاله این کتاب در اعتراض به فضای مطالعات بین‌المللی بهائی و مشخصا اعتراض به خوآن کول نگاشته شده است که البته آقای کول نیز بعدها از جامعه بهائیت جدا شد و به یکی از منتقدین بنام بیت‌العدل مبدل گشت.
نویسنده در این مقاله، بحران بسیار حائز اهمیتی را در بهائیت به رخ می‌کشد و آن برخورد غیر علمی بهائیت در مواجهه با انتقادات علمی – تاریخی است. در ضمن مقاله به تشکیلات توصیه می‌کند یا رویکرد خود را اصلاح کنند یا ادعای علمی بودن نداشته باشند.
همچنان که در این کتاب می‌توان فضای مطالعات بهائیت و رویکرد محدودکننده مرکز اصلی تشکیلات بهائی را در آزادی بیان به‌خصوص در حیطه دسترسی آزاد به اطلاعات در زمینه عقاید تاریخ بابیت و بهائیت مشاهده نمود.
مطالعه آثار و انتقادات مک ایون از آن جهت می‌تواند حائز اهمیت باشد که نشان می‌دهد فردی که سال‌ها بهائی بوده و مدت زمانی قابل توجه از عمر خویش را در آن سپری کرده حتی تلاش‌های بسیاری در راستای اهداف این تشکیلات انجام داده است، هنگامی که به اطلاعات بیشتری در زمینه بهائیت دست می‌یابد، چه انتقاداتی بر آن وارد کرده و برخورد بهائیت با چنین اشخاصی به چه صورت است.
[۱]. فرناق، حمید، بهائیت در تحقیقات دنیس مک اوئن، تهران: نشر گوی، ۱۴۰۰، ص ۱۴
[۲]. همان، صص ۱۷-۱۶
[۳]. مک ایون، دنیس، انشعابات و ادعاهای رهبری در بهائیت، ترجمه چمن‌خواه، لیلا، تهران: نگاه معاصر، ۱۳۹۲، ص ۶.
[۴]. همان، ص ۷
[۵]. همان
ارتباط با ما: [email protected]
![امر تبلیغ، در زمره مهم‌ترین اصول عقیدتی بهائیت است. از آغاز اعلان امر «سید علی‌محمد باب» در سال ۱۲۶۰ هجری قمری (۱۸۴۴م)، هویت بابیت و بهائیت با تبلیغ گره خورد. در زمره کارهای اولیه‌ای که باب انجام داد، فرستادن مبلغان و داعیان به مناطق متعدد برای تبلیغ بود. این شیوه بعداً توسط رهبران بهائی پی‌گرفته شد. با فوت شوقی افندی، در سال ۱۹۵۷/ ۱۳۳۶ در لندن و انقطاع جریان جانشینی موروثی که منجر به تشکیل هیأت ۲۷ نفره ایادی امر الله و بیت‌العدل اعظم شد، امر تبلیغ اهمیت مضاعف یافت؛ به‌طوری که از این پس، این وظیفه فرقه‌ای نه از سوی یک شخص یا گروهی از اشخاص که از سوی دستگاهی اداری – دینی با سازماندهی منظم و در قالب طرح‌های نه ساله و ده ساله صورت می‌گرفت. در کنار این طرح‌های جهانی، باید از نقشه‌های محلی یاد کنیم که از سوی جامعه بهائیان هر کشور و با توجه به نیازهای آن سرزمین طراحی و اجرا می‌شدند. در سطح کوچک‌تری باید به جلسات ضیافت نوزده روزه‌ای اشاره کنیم که به قصد تبلیغ امر الهی تشکیل می‌شدند. در بهائیت تبلیغ از مهاجرت جدا نیست و هجرت به نقاطی که از سوی بیت‌العدل یا محفل، ضروری تشخیص داده شود، به قصد تبلیغ و نشر امر صورت می‌گیرد. امر تبلیغ نیز همانند دیگر آموزه‌ها ریشه در آراء رهبران بهائی دارد. عبد البهاء در لوح وصایا در این زمینه گفته بود: «تبلیغ اهم امور هدایت ملل و امم است.» یا در جای دیگر «تبلیغ را اعظم موهبت الهیه» خواند. شوقی افندی نیز در نامه‌ای خطاب به محفل ملی ایران، «تأییدات الهیه [را] منوط به پیشرفت امر تبلیغ» و نفوسی را مشمول «تأییدات غیبیه الهیه» دانست که« شب و روز به تبلیغ امر الله مشغول» و «به نشر نفحات الله مألوف» باشند. وی برای تأکید بیشتر یادآوری کرد که اگر تبلیغ به تأخیر افتد، «تأیید الهی به‌کلی منقطع» می‌شود؛ زیرا «مستحیل و محال است که بدون تبلیغ احبای الهی تأیید یابند.» علاوه بر این دو، بیت‌العدل اعظم به همراه محافل ملی و محلی نیز هر یک به سهم خود نقش تبلیغ را به «پیروان امر بهاء» یادآوری کردند. در یکی از دستخط‌های بیت‌العدل که به این مسئله اشاره دارد، چنین آمده است: «و لیکن آنچه در صف اول اهمیت است، اهتمام تمام و حصر قوی در امر تبلیغ است. باید ذوق و شوق تبلیغ را در قلوب افراد و آحاد یاران القا نمود و مقصد از جميع تشکیلات و مجهودات و زحمات را تبلیغ امر الله شمرد و اهدافی برای افراد و خانواده‌ها پیشنهاد کرد و نقشه‌هایی برای محافل روحانیه و حتی در موارد مقتضی برای جمعیت‌ها و مراکز تدبیر نمود که کل وظایف محور تبلیغ باشد.» در ادامه این دستخط از شیوه‌ها و اسلوبی سخن به میان آمده بود که هر تبلیغ باید واجد آن باشد که در غیر این صورت امر تبلیغ ناتمام می‌ماند: «مؤثرترین طریقی که باعث تقویت بنیه معنوی جامعه یاران شود و بر معلومات و شور و شعف و ایقان و اطمینان نفوس بیفزاید و مشکلات داخله را تخفیف دهد، همانا رواج بازار تبلیغ است که مغناطیس رب مجید است. لهذا باید یاران را تشویق نمود که به اسلوبی که موافق مقتضیات زمان باشد، قیام به انتشار کلمه الله نمایند و با محبت قلبیه صمیمیه با لسان شفقت و آیات الهیه را که جذاب قلوب است، القا نمایند و بشارت ملکوت دهند و از تاریخ امر الله و پیشرفت و تقدمش در عالم امکان سخن گویند. باید از مجادله و مناقشه و مناظره و مکابره که غالباً نقض غرض نمایند و مردم را از امر الله دور سازد و احیاناً سبب ضوضاء و مخالفت نفوس شود، خودداری نمود و از حکمت غافل نشد و پرده‌دری ننمود… .» در مرحله دوم بیت‌العدل طی احکامی به محافل ملی هر کشور امر می‌کرد که بهائیان را به امر مهم تبلیغ تشویق کنند. نکته‌ای که ذکر آن خالی از اهمیت نیست، ممنوعیت تبلیغ در اسرائیل است. بنای این ممنوعیت از زمان بهاءالله گذاشته شده و با قانون دینی دیگری تکمیل می‌شود و آن هم ممنوعیت اقامت بهائیان در اسرائیل برای بیش از نُه روز است. با توجه به اهمیت امر تبلیغ در بهائیت سؤال اینجاست که این استثنا برای چیست؟ گفته می‌شود که دلیل این امر وجود اماکن مذهبی در آن دیار و همچنین دسترسی آسان به کتب و منابع بهائی است که اسرائیلیان را از تبلیغات بی‌نیاز می‌کند. این البته توضیح مجاب‌کننده‌ای نیست و کمکی به یافتن پاسخ این سؤال نمی‌کند که به رغم اهمیت تبلیغ در بهائیت چرا اسرائیل از این قانون مستثنی شده است؟ لازم به یادآوری است که در زمان وضع این قانون، اثری از اسرائیل نبود و سرزمین فلسطین در زمره امپراتوری عثمانی به‌شمار می‌آمد که سنی مذهب و بسیار متعصب بودند. لازم به ذکر است که در آن ایام بر اساس اصل تقیه بهاءالله و بعد از او عبدالبهاء مرام خود را هرگز علنی تبلیغ نمی‌کردند، بلکه خود را در زمره فرقه‌های صوفی مسلمان که تعدادشان در امپراتوری عثمانی کم نبود معرفی می‌کردند. پس بهتر است، منع تبلیغ در اسرائیل را این چنین تحلیل کنیم که بهاءالله برای حفظ جان خود و اطرافیانش تبلیغ مرامش را در کل امپراتوری عثمانی ممنوع و بر اساس تقیه رفتار می‌کرد. ممنوعیتی هم که بهاءالله گذارد، از سوی دیگر رهبران بهائی و به‌ویژه شوقی افندی مورد تأیید قرار گرفت. نکته دیگر اینکه هر چند جامعه و دولت عثمانی مسلمان و سنی مذهب بودند، اما تضییقاتی که بر بهاءالله و عبدالبهاء وارد آمد و منجر به تبعید آنها و زندانی شدن بهاءالله در عکا شد، نه ناشی از تبلیغ عقایدشان – چون اصلاً تبلیغی در کار نبود – بلکه برخاسته از اختلافات داخلی بوده است. عبدالبهاء در مکاتیب، قسمت دوم در ستایش خلافت عثمانی‌ها چنین می‌گوید: «إلهى إلهى اسئلك بتأييداتك الغيبية وتوفيقاتك الصمدانية و فيوضاتك الرحمانية أن تؤيد الدولة العلية العثمانية و الخلافة المحمدية على التمكن في الأرض؛ خدایا، خدایا، با تأییدات غیبی و توفیقات صمدانی و فیوضات رحمانیت از تو درخواست می‌کنم که دولت بلندپایه عثمانی و خلافت محمدیه را بر مکنت و قدرت یافتن در زمین تأیید فرمایی.» این دعا گواهی است بر صدق مدعای ما مبنی بر اینکه ایشان این سخنان را نه از سر اعتقاد به پیروزی نهایی و تمکن عثمانیان بر روی زمین، بلکه به سائقه احتیاط و تقیه بیان کرده است. منع تبلیغ در اسرائیل – که البته در آن زمان اسرائیلی نبود – در پرتو این تحولات باید فهمیده شود. به‌همین منوال است، رعایت ظواهر شرعی از سوی رهبران بهائی مانند خواندن نماز جماعت؛ از سوی ایشان نماز جماعت جز نماز میت در بهائیت حرام است. شدت تقیه آنقدر بود که وقتی عبدالبهاء درگذشت مردم فلسطین او را مسلمان می‌دانستند و در تشییع جنازه‌اش قرآن خوانده شد. منبع: لیلا چمن‌خواه، بهائیت و رژیم پهلوی، نگاه معاصر، ۱۳۹۱، صص ۸۸- ۹۰.](https://bahaismiran.com/wp-content/uploads/2025/03/اهمیت-تبلیغ-در-بهائیت-50x50.jpg)
