عزت ریحانی | منابع متعددی برای شناخت و بررسی بهائیت وجود دارد که اکثر آنها بهائیت را به عنوان فرقه ای با ریشه ای اعتقادی معرفی و تحلیل کرده اند اما دیگر جنبه بسیار مهم این فرقه ماهیت سازمانی و تشکیلاتی آن است که اگرچه بارها مورد تأکید و اشاره قرار گرفته، لیکن تمام وجوه آن به صورت خاص تجزیه و تحلیل نشده در اثری که به تازگی به همت «مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی» به قلم دکتر حمیدرضا اسماعیلی و پژوهشگر فقید مرحوم علی اکبر رنجبر کرمانی وارد بازار نشر شده بهائیت به عنوان یک سازمان با تمام پیچیدگی های سازمانی تشکیلاتی به مخاطب ارائه شده است. نزدیک به ۲۰ صفحه از این کتاب مقدمه ای است که به تشریح مفاهیم سازمانی می پردازد تا در ادامه انطباق تعاریف سازمانی را با تشکیلات بهائیت نشان دهد؛ مفاهیمی چون نگاهی کلی به سازمان، تفاوت نهاد و سازمان، نظریه و مفاهیم سازمانی، تعیین مرزهای سازمان و محیط سیستم بسته و باز، سازمان رسمی و غیر رسمی، تقسیم و عقلانی کردن فرایند کار، انواع و طبقه بندی سازمان ها و… .
به طور کلی می توان چنین گفت که سازمانها تأسیس می شوند تا حرکتی جمعی صورت گرفته و هدفی که به تنهایی به دست نمی آید از طریق سازماندهی افراد حاصل شود، لذا سه عنصر برای سازمان کلیدی است:
- «مجموعه ای از انسانها و روابط بین آنها
- هدف مهمی که نیروهای انسانی برای تحقق آن جمع شده اند.
- برنامه ریزی و نظم اداری»(۱)
از دیگر نکات بخش پایانی مقدمه کتاب در باب سازمانها، «پنهان روشی در برخی سازمانهای سیاسی» است. این قسمت به این موضوع اشاره دارد که برخی سازمانها هدف اصلی خود را در پوشش هدفی قابل بیان و شریف تر از هدف اصلی پنهان می سازند تا پشتیبانی عمومی کسب کنند یا حساسیت حکومتی کمتری برانگیزند.
«پنهان کاری شیوه های مختلفی دارد. از مرسوم ترین تکنیک های پنهان کاری، آن است که هدفی را که کمتر قابل گفتن است در پس هدفی که مقبول جامعه است مستور سازند. شیوه دیگر این است که به توده وانمود شود منافع آنها در خطر است در حالی که خطر واقعی متوجه منافع خصوصی اقلیت است. (۲)
پس از این مقدمه، شش فصل کتاب آغاز می شود که تحرکات بهائیت را از آغاز پیدایش تا انقلاب اسلامی در بر می گیرد. البته جلد دوم کتاب بنا دارد ساحت مرتبط با بهائیت در چهار دهه پس از انقلاب اسلامی را مورد بررسی قرار دهد. با توجه به چاپ اول کتاب این نوشتار، تنها به جلد اول می پردازد.
فصل نخست با نام «از بابیت تا کلونی بهائیت»، با توضیحی بر هسته های اولیه جریان باییت، شاگردان «شیخ احمد احسائی» و «سید کاظم رشتی» آغاز می شود و بعد از بررسی و «حلقه کوفه» (که بعدها به حروف حیٌ معروف شدند) نشان می دهد که چرا و چطور بابیت داشت از ظرفیت روحانیون به خصوص روحانیان شیخیه برای بسط فرقه استفاده کنند.
در ادامه، نویسنده روند شکل گیری بابیت را تحت عناوینی چون «آغاز سفرهای تبلیغی اعضای کوفه»، «نامه مهم باب درباره برنامه ها و نحوه تبلیغ بابی ها در سال های نخست»، «شورش مسلحانه آغازی برای کسب حکومت و قدرت سیاسی»، «شورش بابیت در شهرهای زنجان، یزد و تبریز» در ضمن مرور وضعیت اجتماعی آن زمان، توضیح می دهد.
یکی از بخش های مهم و خواندنی فصل نخست، «تحلیل بر فرضیه های منشأ خارجی پیدایش بابیت» است که پنج فرضیه مختلف درباره ریشه بابیت را همراه با اسناد مربوط به آن بیان می کند. نظریه های که نویسنده در این زمینه جداگانه مورد بررسی قرار داده به ترتیب عباراتند از :
- تحریک سید علی محمد شیرازی و حمایت از او به وسیله روسیه
- تحریک علی محمد شیرازی و حمایت انگلیس از او»،
- «تحریم ملاحسین بشرویه ای و حمایت از او به وسیله ماموران انگلیسی
- نفوذ از طریق سید کاظم رشتی و استمرار آن در بابیت»
- و «رقابت روس و انگلیس برای به است گرفتن مدیریت بابی های پس از اقدام و شورش بابی ها
در ادامه این پنج نظریه، نویسنده با ارائه دسته ای دیگر از اسناد در خصوص گزارش های رسمی روسیه و انگلستان پیرامون بابیت، به نوعی تحلیل خود را نسبت به نظریه هایی که پیش تر توسط دیگران مطرح شده اند. ارائه می دهد. سپس رویدادهای تاریخی نظیر کودتای نافرجام ۱۲۶۷ د.ق» و ترور نافرجام ناصر الدین شاه در سال ۱۲۶۸ه. ق» را بابیان مسبب آن بودند. با نوعی رفتارشناسی بابیت و تمرکز بر دستاویزی این فرقه به آموزه های مذهبی همراه می سازد.
ادامه فصل اول، دوران پسا بابیت است که باعث پیدایش ازلیت و بهائیت شد. توضیحات مفیدی در این زمینه ذیل عناوینی چون «دوران تبعید، دوران پیدایش ازلیت و بهائیت، تأملی بر ریاست یحیی نوری بربابی ها، ترورها و تسویه حساب های داخلی، رقابت ها و ترورها به روایت محمد جعفر نرافی، رایزنی دولتمردان ایرانی در تبعید بابی ها به غرب عثمانی، تشکیل کلونی بهائیت در ادرنه و عکا، وضعیت بهائیان در عکا تا سال ۱۳۰۹ م و… ذکر شده است. عناوینی که گرچه آشنا به نظر می رسند و هنگام پرداختن به بهائیت همواره مورد اشاره قرار می گیرند، اما در این کتاب سعی شده از زوایایی کمتر پرداخته شده به آن ها توجه شود. از این رو مطالعه آن برای پژوهشگران مثمر ثمر خواهد بود.
به عقیده نویسنده، بهائیت در زمان «حسین علی نوری» اولین سرکرده بهائیت هنوز به یک سازمان تبدیل نشده و صرفا فرقه ای بود که موقث شد رقبای خود را کنار زده و توجه بازمانده های بهائیت را به خود جلب کنند.
فصل دوم با عنوان «بهائیت جدید و تشکیل سازمان بهائیت» نشان می دهد چگونه پس از فوت حسین علی نوری، بهائیت با سیاست های جدید «عباس افندی» (جانشین وی) و تغییر تعامل قدیمی با روسیه -انگلیس، توانست توجه قدرت های نوظهور سیاسی یعنی آمریکا را به خود جلب کرده و دور جدیدی را برای فرقه رقم زند. نکته مهم دیگر آن است، « در حقیقت اوضاع بهائیت، زمانی از بن بست اولیه خارج شد که موضوع تشکیل دولت اسرائیل در فلسطین، جدی شد و بهائیان در همراهی با مدیریت «انگلوساکسون های صهیونیست» و به همکاری با صهیونیسم و بعدها اسرائیل پرداختند(۳).
مطالعه این فصل و بخش هایی مانند «هنری جساپ و حمایت هیئت های تبشیری از بهائیت»، «ماموریت ابراهیم جرج خیرالله افندی سوری در آمریکا»، «تورنتون چیس، حلقه رابط نخست و تلاش های اولیه در تشکیل سازمان بهائیت»، «لوا مور؛ رمز جمعیت زنان تشکلات بهائیت در آمریکا» و «فیبی الیزایت ایرسون هرست»، به خوبی نقش مهره های آمریکایی را در سازماندهی بهائیت جدید اشکار می سازد.
یکی از اتفاقات مهم این دوره برای بهائیت، سفر عباس افندی به آمریکا و تبلیغات و را بزنی هایی بود که طی این سفر انجام شد. کتاب هم بخشی را به این سفر اختصاص داده است. از مجموع گزارش های موجود درباره سفر وی به اروپا و امریکا می توان چند هدف مهم را احصا کرد:
۱- رایزنی با دولتمردان و مقام های آمریکایی و اروپایی
۲- رایزنی با نهادهای عقیدتی- سیاسی غرب، به ویره مقام های مسیحی، یهودی و تئوسوفیست ها
۳- تبلیغ و کمک به سازماندهی تشکیلات بهائیت در اروپا و آمریکا که به تازگی شکل گرفت(۴)»
پس از این سفر، با تأسیس محافل تشکیلاتی بهائیت در شیکاگو و برخی شهرهای آمریکا، هسته های اولیه سازمان بهائیت در ایالات متحده شکل گرفت.
ادامه این فصل، ضمن معرفی چند چهره کلیدی چون« می الیس بولره، «چارلز میسون رمی ریمی»، «دویلیام ساتر لند ماکسول » ، «واگنس الکساندر» و …. به عنوان «معماران بهائیت جدید» و بیان نکات مهمی در مورد اقدامات این اشخاص، « بهائیت جدید از زبان شوقی» و «مهم ترین اقدام های تشکیلات بهائیت آمریکا» را توضیح می دهد.
از آنجا که پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ه.ش زمینه تسلط آمریکا بر ایران فراهم شده بود و بهائیت سازمان یافته، از آمریکا خط دهی می شد. نفوذ بهائیت در ساختارهای قدرت ایران در آن زمان به صورت برنامه ریزی شده در دستور کار قرار گرفت.
فصل سوم این کتاب که « تحولات سازمانی شدن بهائیت در ایران، پیش از تأسیس بيت العدل »نام دارد. همین نقشه ها و برنامه ریزی ها را که در تثبیت ویژگی سازمانی بهائیت در ایران، نقش داشت، با ذکر اسناد مربوط به خوبی توضیح می دهد. شوقی، سومین سرکرده بهائیت در دوران رهبری خود بر فرقه، چندین نفر از بهائیانی را که عموماً ایرانی و آمریکایی بودند به عنوان و ایادی امرالله انتخاب کرد که پس از درگذشت وی در سال ۱۳۳۶ در حیفا ، (مرکز مدیریت بهائی) اجتماع کردند. نویسنده، روند تشکیل مرکز اصلی مدیریت بهائیان موسوم به بیت العدل را توضیح داده و در فصل چهارم به توصیف سازمان سیاسی بهائیت پس از« تأسیس بیت العدل» می پردازد.
ابتدای فصل چهارم در رابطه با «نقشه نه ساله»، نخستین برنامه میان مدت است که دو راهبرد بهائیت را روشن می سازد: مهاجرت و فتح مناطق به وسیله توده بهائی (احبا) و تسخیر گلوگاه های اقتصادی، نظامی، فرهنگی، رسانه ای و سیاسی توسط سرآمدان وطبقه ممتاز
دیگر ترفندهای تبلیغی بهائیت و نحوه تأثیر گذاری آن ها بر گروه های هدف، ذیل «سازمان بهائیت و تکنیک دینی»، «شریعت سازی و نقش شریعت» در پیشبرد اهداف سازمانی و «جعل متن مقدس در سازمان بهائیت تشریح شده است. مسئله مهم در این زمینه دستورها و فرمان های سازمانی تشکیلاتی است که بهائیت با پوشش احکام دینی و مشروعیت بخشی به آنها، زیر مجموعه های خود را به اطاعت شرعی از آن ها مکلف می سازد. توضیح این رویکرد مهم در بخش های «احکام سازمانی اقتدارگرایی سازمانی، ساختار سازمانی و دو وظیفه و کارکرد مهم احباء در سازمان بهائیت»گنجانه شده است. دو وظیفه ذکر شده شامل پرداخت حق عضویت و تبلیغ است که اعضا با پوشش اعتقادی برای پرداخت و انجام آن توجیه شده اند. از دیگر بخش های جالب توجه کتاب «مسائلی از روش ها و سیاست های تعلیمی بهائیان» است که شامل زیر بخش های مهمی چون دو شگرد تبلیغی اصلی بهائیان تبلیغ در میان «اقلیت ها و عشایر»، «تبلیغ در مدارس و دانشگاه های»، تبلیغ علنی و مخفی، از عوامل تنش آفرینی بهائیان، تحریک منفعت طلبی افراد و استفاده ابزاری از اخلاق، استفاده از مشاغل، جزوه ها و آموزش های تبلیغی سازمان با تأکید بر بیوت تبلیغ خانوادگی، جلسه شور تبلیغی ناشرین نغمات ا…» و «کتاب های سازمانی بهائیت می شود. در این میان بخش های مربوط به کتاب ها، توضیح جامعی در خصوص کتب سران بهائی، آثار تاریخی، احکام و اخلاق، هنر، دعا و مناجات و امر تبلیغ ارائه داده است.
این فصل همچنین شامل بخشهای مهمی در باب «ابعادی از مسائل سازمانی بهائیت» است که مواردی مانند، نمودار سازمانی بهائیت، ارتباط های درون سازمانی، مثل رابطه بیت العدل و محفل مرکزی ایران، لجنه های مختلف، ضیافت ۱۹ روزه و نقش مهم آن در پیوند سازمان بهائیت با اعضاء، اقتدارگرایی و اخذ تعهد نامه سازمانی در زمان عضویت، طرد فعالان شبکه بهائیت در استان ها و شهرستانهای مختلف، سازمان پنهان کار سیاسی و…. را به طور دقیق برای خواننده روشن می سازد.
دو فصل پایانی کتاب نیز «بهائیت، یهود، صهیونیسم و اسرائیل و «بهائیت و حکومت پهلوی» نام دارد که در آنها پیوند تشکیلات بهائیت با صهیونیسم و نقش آن در حکومت پهلوی به طور مفصل تبیین شده است. در انتهای این اثر ارزشمند، تصاویر مربوط به اسناد مشخصات کتب و مقالات مورد استفاده به همراه برخی موضوعات پیشنهادی برای تحقیق و مطالعه در زمینه بهائیت نیز ذکر شده است.
از دیگر ویژگی های قابل توجه کتاب سازمان سیاسی بهائیت می توان به طبقه‌بندی و فهرست‌بندی بجا و اصولی آن اشاره کرد که به روند مطالعاتی و درک مخاطب کمک کرده و باعث می شود پژوهشگر دید جامع و روشنی از چگونگی سیر تحولات بهائیت کسب کنند. به نظر می رسد نویسنده موفق شده اهداف تحقیق شامل:
- ارائه روایتی از تاریخ بهائیت که ماهیت سیاسی آن را در تاریخ دو سده گذشته بازتاب دهد.
- معلوم ساختن سیر تحول تاریخی سازمان شدن بهائیت با ادله و اسناد متقن و متکثر و
- بررسی و تحلیل اهداف، ایدئولوژی، برنامه ها و فعالیت های تشکیلات سیاسی بهائیت در زمان حاضر را محقق سازد.
پی نوشت
۱. اسماعیلی، حمیدرضا، «سازمان سیاسی بهائیت ۱۹۷۹-۱۸۹۲ »، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی ۱۴۰۰، ص ۱۶
۲. همان، ص ۳۲
۳.همان، ص ۱۳۳-۱۳۲
۴. همان سمی ۱۵۳-۱۵۴
